Trường hợp bệnh lý, ở người da trắng hoặc da vàng nếu vì nguyên nhân nào đó, sắc tố melanin được sản xuất quá nhiều hoặc phân bố không đều trên da, sẽ gây thành chứng sạm da (danh từ y học gọi là melanodermie).

Dấu hiệu nhận biết sạm da, rám má

Có hai loại sạm da

Sạm da lan tỏa, rải rác nhiều nơi hoặc toàn thân đậm hoặc nhạt, có khi sạm cả ở niêm mạc miệng, sinh dục, kèm theo nhiều dấu hiệu toàn thân khác. Loại sạm da này có liên quan tới yếu tố nội tạng, nội tiết, thần kinh nhất là rối loan chức năng gan thận, tuyến yên. Một điều đặc biệt là loại sạm da này hoàn toàn không qua giai đoạn đỏ, ngứa. Muốn chẩn đoán chính xác bệnh này cần được thầy thuốc chuyên khoa, nhất là nội khoa khám xét toàn diện, nhiều khi phải dựa vào một số xét nghiệm đặc biệt là sinh hóa, miễn dịch. Bệnh nhân không nên vội vàng nghĩ ngay đến những bệnh lớn lao như ung thư, lao… sinh ra bi quan lo lắng, “vái bốn phương” không thích hợp chỉ gây thêm tác hại, tốn kém.

Sạm da khu trú ở từng vùng, nổi thành đám màu nâu sẫm, hoặc đen ngả tím, kèm theo cảm giác ngứa râm ran. Rõ nhất ở vùng da mỏng, ở phần da hở, chỗ hay đọng mồ hôi: má, trán, thái dương, quanh hốc mắt, mặt trong các chi, bụng dưới, quanh thắt lưng. Ở vùng căng tay, đùi, có thể có những sẩn mủ, hạt đen bám vào lỗ chân lông (gọi là nụ dầu). Loại này thuộc nhóm bệnh nghề nghiệp.

Sạm da khu trú ở mặt (còn gọi là rám má) thành vết sẫm màu ở hai má, theo hình cánh bướm, có khi cả ở trán, thái dương, mép. Ngứa ít hoặc nhiều, có trường hợp qua một giai đoạn hơi đỏ.

Nguyên nhân gây bệnh sạm da, rám má

Chủ yếu do nguyên nhân ngoại giới, tác dụng kích thích hoặc gây dị ứng của hóa chất, kết hợp tình trạng cảm ứng với ánh sáng của cơ địa bệnh nhân. Bệnh này thường gặp ở công nhân cơ khí, sửa chữa ô tô… tiếp xúc dầu mỡ, xăng dầu, hoặc ở công nhân hầm mỏ tiếp xúc than đá, công nhân giao thông tiếp xúc với nhựa đường, làm việc nhiều dưới nắng. Có thể hiểu là một bệnh ngoài da nghề.

Trong sinh hoạt hàng ngày cũng có trường hợp viêm da tiếp xúc sau đó để lại sẫm màu (ví dụ viêm da dị ứng do tai nghe điện thoại, để lại vết sẫm màu quanh vành tai, viêm da tiếp xúc qua dây đeo đồng hồ mạ kền để lại vết sạm da quanh cổ tay…). Loại sạm da này cũng còn có thể gặp trong trường hợp bôi thuốc không thích hợp ở vùng da mỏng như da mặt, da bụng, phía trong đùi, cẳng tay, thông thường nhất là do các thuốc như ASA, BSI, mỡ crisofanic…

Điều tra tiền sử, phần lớn bệnh nhân đã dùng nhiều loại kem và sữa rửa mặt, (kem sâm, UB, Fa, Topgel, Biore…) có những loại mỹ phẩm rất tốt đắt tiền nhưng đối với người có cơ địa dị ứng (không hợp) vẫn có thể bị viêm da dị ứng sau thành nhiễm sắc, sạm da. Nhất là ở nước ta, với khí hậu nhiệt đới, nhiều nắng, các kem phấn có mùi thơm rất dễ gây cảm ứng với ánh sang (cảm quang) gây viêm da nhiễm sắc.

Chẩn đoán bệnh sạm da, rám má

Muốn chẩn đoán loại này cần điều tra kỹ về tiền sử tiếp xúc hóa chất trong sinh hoạt, nghề nghiệp. Khi cần phải làm một số xét nghiệm về da (test) để tìm ra chất gây dị ứng.

Điều trị bệnh sạm da, rám má

Muốn điều trị kết quả chủ yếu phải ngừng hoàn toàn tiếp xúc với chất đã gây bệnh như thay đổi nghề nghiệp, thay đồ dùng.

Dùng các loại thuốc chữ sạm theo chỉ dẫn của bác sỹ chuyên khoa.

Bôi kem chống nắng bảo vệ da.

Phòng bệnh sạm da, rám má

Không nên lạm dụng kem phấn, không nên tùy tiện nay bôi loại này, mai bôi loại khác như chúng tôi đã gặp ở nhóm bệnh nhân rám má.

Không nên dùng nhiều xà phòng, chanh, phèn chua, nước muối… ở da mặt, dễ tăng cảm ứng với ánh sáng, làm sạm da.

Không nên đến những cơ sở không đáng tin cậy (thậm chí cả ở cửa hàng làm đầu). Để “lột da” mất khá nhiều tiền mà sau đó hai má thêm đen sạm.

CNTTCBTG – BV Bạch Mai

Bài viết Bệnh da liễu sạm da, rám má đã xuất hiện đầu tiên vào ngày Benh.vn.

Đại cương.

Melanin là một chất protein phức hợp, màu đen, do các chất axit amin trong đó chủ yếu là tyrosin chuyển thành.

Theo Bruno Bloch (1916- 1921) Tyrosin hoặc một chất gần giống sinh ra một chất tạo sắc không màu phân lập được trên các thực vật đó là chất Di-oxy-phényl- alanine mà Bloch gọi là Dopa. Dưới ảnh hưởng của men Dopa-oxy-dase chất Dopa được oxy hoá trở thành Melanine.

Nhưng ở người cho tới nay chưa phân lập được Dopa cũng như Dopa. Oxydase… Nhưng với chất Dopa một chất hoá học đã tổng hợp được, có thể giúp phát hiện khả năng tạo sắc tố của một số tế bào bằng “phản ứng Dopa”.

Phản ứng Dopa được tiến hành như sau: để phiến đồ da được cắt bằng đông lạnh tiếp súc với dung dịch Dopa 1-2% trong 24 giờ ở nhiệt độ phòng. Nếu sau đó soi kính hiển vi thấy tế bào bắt màu nâu xẫm, đó là phản ứng Dopa dương tính.

Những tế bào Dopa (+) có khả năng tạo sắc tố có lẽ dưới ảnh hưởng một oxydaza trong tế bào là những nguyên bào melanin: có mặt ở lớp đáy thượng bì và củ lông còn gọi là các “tế bào tua”. Có những tế bào khác, mặc dù nhiễm sắc nhưng không tạo sắc tố mà nhận sắc tố từ nguyên bào melanin, đó là các tế bào mang melanin có thể gặp trong trung bì. Trong trung bì sâu còn có thể có các nguyên bào melanin nhu mô. Là những tế bào lớn hình thoi “Dopa+” (trong các bớt xanh, bớt sắc tố…).

Về sau các thực nghiệm của một số tác giả (Lignac 1922) cho thấy các mảnh da đun sôi 10 phút để huỷ sắc tố vẫn có thể nhiễm sắc dưới ảnh hưởng của tia cực tím trong môi trường có oxy, nhưng chậm và nhạt hơn là trước khi đun sôi. Kéo dài bức xạ tia cực tím da lại bạc màu do quá oxy hoá.

Những công trình gần đây của các tác giả Mỹ cho biết trong giai đoạn đầu Tyrosin chuyển thành Dopa, dưới ảnh hưởng của một tyrosinaza với sự có mặt của oxy và đến giai đoạn 2 qua một số chất trung gian chuyển thành melanin giai đoan này cũng vẫn có vai trò của Tyrosinaza chứ không phải Dopa-oxy-daza. Các tác giả Mỹ nhấn mạnh: vai trò của đồng (Cu).

Cuprotein kích thích Tyrosinaza tạo điều kiện cho hình thành melanine. Vai trò của các nhóm SH đã ức chế Tyrosinaza và hãm quá trình tạo thành melanin. Như vậy Cu (đồng) là kích thích và lưu huỳnh là ức chế đối với tạo melanin.

Tyrosin

↓  Dưới ảnh hưởng của Tyrosinaza.

Có mặt ôxy.

Dopa

↓  Dưới ảnh hưởng của Tyrosinaza ( hoặc Dopa-oxydaza).

Có mặt ôxy.

Melanin

Nhiễm sắc toàn thân.

Sạm da lan toả toàn thân thường là hậu quả của một số bệnh nhiễm khuẩn, rối loạn chuyển hoá thuốc phạm vi bệnh học chung.

– Sạm da Addison: sạm da và niêm mạc. Sạm da bắt đầu từ những vùng da vốn xẫm màu (đầu vú, nách, nếp da, cơ quan sinh dục), trên các phần da hở (mặt, bàn tay) trên các vùng da bị kích thích lâu ngày, trên các sẹo, chỗ giác, chỗ dán cao có thể làm nổi một đám sạm da tiềm tàng.

Các vết sạm da đầu tiên ngày càng lan rộng, liên kết lại thành một sạm da lan toả, toàn thân, xen kẽ một số vùng da màu nhạt hơn (lòng bàn tay, mi mắt) hoặc một số đám xẫm màu hơn.

Các móng cũng có thể bị xẫm màu, niêm mạc thường có những vết màu nâu xẫm (phía trong má, vòm khẩu cái, môi, lợi, lưỡi, niêm mạc sinh dục).

Sạm da chỉ là một trong nhiều triệu chứng của bệnh Addison. Ngoài ra còn mệt mỏi, rã rời các cơ, huyết áp hạ, biểu hiện tiêu hoá, đau thắt lưng, gầy sút, nhiều rối loạn chuyển hoá khác…

Bệnh Addison là do tổn thương vỏ tuyến thượng thận, hay gặp nhất là do lao cả 2 bên, thoái hoá  bã đậu, giang mai, ung thư 2 bên, teo, xơ…

Có trường hợp chỉ có sạm da đơn thuần (thể ẩn nhiễm sắc đơn thuần ở người lao, thành từng vết sạm da lan toả, khu trú ở một số vùng (cổ, ngực, bụng, cơ quan sinh dục).

– Sạm da nội tiết không do thượng thận:

Trong bệnh Basedow, u tuyến yên… có thể gặp sạm da toàn thân.

Một số bệnh nhiễm khuẩn mạn tính, sốt rét, lỵ amíp, một số bệnh máu kéo dài (thiếu máu, bạch cầu đa sinh), kèm theo hoặc không các tổn thương nội tiết, có thể có sạm da toàn thân.

– Sạm da người lang thang: ở người nghèo, đói, suy kiệt, có bệnh chấy, rận dai dẳng,,, có thể có sạm da kết hợp, vết gãi xước, viêm bì mủ, nhất là vùng gáy tai, lưng, thắt lưng, đùi.

– Sạm da do bệnh sắc tố máu (Hémochromatose) sạm da là một trong những triệu chứng chính của bệnh xơ gan nhiễm sắc, còn gọi là ” đái đường đồng đen” (Diabèté bronzé) niêm mạc thường không có hoặc rất ít khi bị sạm.

– Sạm da nhiễm độc.

Xơ gan, thiểu năng gan mạn… có xu hướng kèm theo sạm da.

Một số chất hoá học hấp thu vào cơ thể có thể gây xạm da.

Chất Asen (nhất là Asen khoáng vật): trong điều trị, ăn uống, nghề nghiệp do nhiễm độc… kéo dài có thể gây xạm da lan toả, xám hoặc nâu nhạt, nhất là ở phần hở, kèm theo vết sạm đậm màu hơn, do đó da có màu xạm loang lổ, thành chấm. Tay chân có thể có dày sừng, sùi, có thể tìm thấy asen trong nước tiểu, tóc, da.

Quinin, atébrin, nivaquin… có thể gây sạm da lan toả hoặc khu trú.

– Sạm da thứ phát:

Đỏ da, róc da, liken phẳng, sẩn ngứa mạn tính, ngứa mạn tính, liken hoá, có thể để lại di chứng sạm da.

Liken phẳng gây sạm da hình chấm, hình lưới ở ria các đám xẫm màu cần xác định chẩn đoán bằng sinh thiết.

Nhiễm sắc từng vùng .

Những yếu ngoại giới, vật lý, cơ học, hoá học có thể gây sạm da lan toả, nhưng thường gặp nhất là sạm da khu trú. Trước đó có ban đỏ rõ. Rám nắng là một sạm da khu trú điển hình ở phần hở. Sạm da do bức xạ U.V cũng là vào loại đó. Sạm da do nóng, do tiếp xúc lâu ngày với một ổ toả nhiệt thường là một sạm da khu trú lan toả hoặc hình lưới.

1.Sạm da do lồng ấp (lò sưởi) là thể phổ biến và dễ nhận nhất trong số sạm da do nóng.

Thường gặp ở mặt trong cẳng chân, đùi, hoặc ở bụng thành một sạm da hình lưới, đỏ, sạm da, tổn thương khu trú ở mạng lưới mạch máu dưới da.

Sau một thời gian chạy tia X, da cũng thường bị sạm, nâu xẫm.

Trong sạm da do cảm ứng ánh  nắng, tổn thương thường kèm teo da, nhưng có thể có vai trò của yếu  tố khác (nội tiết, thiếu vitamin) điển hình là ban đỏ dạng Pellagre và bệnh Pellagre.

Tì ép, gãi lâu ngày cũng có thể sạm da.

2. Sạm da do Hydrocacbua và hắc ín…

Đôi khi gặp ở công nhân tiếp xúc dầu mỡ, sạm da lan toả ở cẳng tay, cổ, mặt, kèm theo róc da và quá sừng nang lông ” nụ dầu” ” sạm da nhiễm độc Habermann- Hoffmann” sạm da kèm dày sừng nang lông do dầu mỡ chải tóc… cũng được xếp vào loại này.

Rám da (Chloasma) nám má gồm những vết xẫm màu viền nham nhở, không đều nhưng rất rõ, hầu hết là đối xứng ở mặt. Các đám sạm da nổi ở trán, vùng dưới hốc mắt, thái dương, gò má giữa hai lông mày, phần trên sống mũi, cách xa rìa tóc, và phía trên 2 lông mày, thành đường vòng cung. Mi mắt và cằm thường không bị. Giữa các đám sạm da thường có các vết da lành xen kẽ. Màu đi từ vàng đến nâu xẫm, không có ban đỏ róc da cũng như không có teo da, không ngứa.

3.Nám má thường xuất hiện trong lúc có mang (mặt nạ người có mang)

Sau khi đẻ, có kinh lại, có thể mất nhưng cũng có khi kéo dài nhiều năm, đến quá thời kỳ mãn kinh thường kèm theo xẫm màu ở đường trẵng giữa bụng, ở vú, ở âm hộ.

Nhưng cũng có thể gặp ở người không có mang, thậm chí cả ở đàn ông, gặp ở phụ nữ có viêm tử cung, viêm ống dẫn trứng, rối loạn buồng trứng, có liên quan rõ tới chức phận tuyến nội tiết (buồng trứng, tuyến yên).

Điều trị thường ít kết quả. Điều trị giống như một sạm da Riehl. Có thể bôi thử các thuốc, róc da tẩy màu. Không nên áp tuyết CO2, có thể làm tăng bệnh.

4. Linéa fusca

Còn goi là “cung nâu trán” là một sạm da vùng trán, chạy từ thái dương này sang bên kia, dọc theo ria tóc, chiều rộng khoảng 1 cm như là một hình cánh cung, mà hai đầu ở thái dương thẳng và rộng hơn, đôi khi hình cánh cung ít rõ hơn và đứt đoạn.

Bệnh này do Andersen, Haxthausen (1930 – 1933) nghiên cứu.

Thường kèm theo tổn thương viêm hoặc u ở não, hoặc thần kinh trung ương (viêm não, giang mai thần kinh, u não…).

5. Sạm da Riehl

Còn gọi là “sạm da chiến tranh” do Riehl tả từ 1917,sau đó trong chiến tranh thế giới lần thứ II cũng còn gặp. Trong các nước không có chiến tranh bệnh này hiếm gặp hơn.

Bệnh hầu như chỉ gặp ở phụ nữ 30-  50 tuổi.

Thường xuất hiện sau một buổi ra nắng với triệu chứng ban đỏ ngứa của “cháy nắng” sau đó nhanh chóng thẫm màu. Nhiều đợt đỏ ngứa, róc da,có liên qua tới ra nắng hoặc không lại tiếp diễn, làm cho da ngày càng sạm lại, có trường hợp ngay từ đầu đã sạm da, ngày càng lan rộng, không có liên quan gì tới ánh nắng, không qua giai đoạn ban đỏ. Nhưng phần lớn trường hợp vai trò của ánh sáng rõ rệt, bệnh tăng vào mùa hè.

Ban đầu chỉ là những vết, những điểm sạm da rất nhỏ, nhưng sau đó lan rộng nhanh, làm cho toàn da mặt bị sạm. Rõ nhất là ở thái dương, trán, gò má, cổ. Ở trán sạm da thường cách đường ria tóc khoảng 1 cm, mũi, quanh miệng thường ít bị hơn, 2 bên cổ, gốc cổ và phần hở ngực thường bị, gợi lên yếu tố cảm ứng ánh nắng. Các vùng khác hiếm bị hơn.

Điểm nổi bật của sạm da Riehl là hình mạng lưới, các lỗ chân lông không bị thành vết lấm tấm nhỏ, san sát.Nhưng cũng có khi thành đám sạm da lan toả, đồng đều.

Màu từ vàng từ đậm đến nâu xẫm, đôi khi ngả màu tím hoa cà.

Thượng bì bình thường nhưng đôi khi ở vùng có hình mạng lưới da hơi teo kiểu viêm da biến dạng (Poikilodermic). Trên các vùng xẫm màu ở cổ, có thể thấy các sẩn dẹt nhỏ, bóng, dạng liken. Trong niêm mạc miệng cũng có thể có các vết trắng dạng liken. Bệnh kéo dài hàng năm, tăng về mùa hè dễ tái phát nhưng tiên lượng lành tính chỉ ảnh hưởng về thẩm mỹ. Nguyên sinh bệnh rất phức tạp: có vai trò của nhiều yếu tố.

Vai trò của ánh sáng. Do tác dụng trực tiếp hoặc do cảm ứng nhưng porphyrin rất ít khi cao.

Chất điểm trang có thể gây cảm ứng.

Rối loạn ding dưỡng thời chiến: (ăn thực phẩm chất lượng xấu,thiếu viatmin C,PP, B) nhưng ở nông thôn nhiều người dinh dưỡng tốt vẫn bị bệnh.

Rối loạn tiêu hoá, thiểu năng gan…

Vai trò của đồng (Cu), mà  tỷ lệ thường cao trong máu bệnh nhân.

Một số chất có thể gây sạm da: hắc ín dầu mỡ, than đá, chất nhuộm tóc, chất điểm trang.

Rối loạn nội tiết: thượng thận, giáp trạng, tuyến yên.

Vai trò của giao cảm: xúc cảm hoặc lo lắng, làm nổi bệnh hoặc tăng bệnh.

Liên quan giữa sạm da Riehl và liken phẳng, có trường hợp ly ken phẳng tiến triển dưới dạng một sạm da Riehl.

Do đó Guogerot. Degos… coi sạm da Riehl chỉ là một hội chứng nằm trong khuôn khổ các bệnh sạm da.Theo Degos thì 2 yếu tố chủ yếu gây bệnh là: vai trò của các chất gây sạm da và vai trò của giao cảm.

Điều trị.

Theo các yếu tồ nguyên sinh bệnh trên.

– Đối với ánh nắng: có thể bôi kem bảo vệ, hạn chế các chất điểm trang.

– Chú ý dinh dưỡng.

– Thuốc an thần.

– Vitamin C,PP.

– Chiếu radio vùng gáy tác động trên giao cảm cổ 100r-150r tổng liều 600- 650r, 6 đợt 2 ngày 1 lần.

6.  Viêm da nhân tạo nhiễm sắc: sạm da, viêm da nhiễm độc Hofmann Habermann.

Viêm da sạm da nhiễm độc dạng liken và phổng nước do Hofmann, Habermann.

Hebermann tả từ 1918 khác với sạm da Riehl ở chỗ: gặp chủ yếu ở nam giới có tiền sử tiếp xúc hắc ín dầu mỡ trong nghề nghiệp (công nhân quân giới, lái xe. Công nhân giải nhựa đường, công nhân cơ khí, thợ điện kim khí).

Sạm da thường bắt đầu ở phần hở, lưng bàn tay, mặt ngoài cẳng tay, sau đó mới lan đến mặt (trán thái dương) sạm da thường kết hợp với dày sừng lỗ nang lông và viêm nang lông (nụ dầu).

Trên lưng bàn tay có thể có các phổng thanh dịch và phổng máu, ngừng tiếp xúc với các chất nói trên, bệnh thường giảm hoặc khỏi .

Có 2 cơ chế sinh bệnh: do kích thích ngoại giới và do cảm ứng ánh nắng (bởi một chất dẫn xuất của Anthracine kiểu Acridine). Hấp thu qua mũi, miệng, các chất trên cũng có thể gây cảm ứng.

Mỡ bóng(Brillantin) chải tóc, chất kem, phấn thoa mặt, chất nhuộm tóc (Paraphesnylène, diamin) có thể gây bệnh này.

– Bệnh da nhiễm sắc quanh miệng của Brocq: á sừng nhiễm sắc quanh miệng. Do Brocq tả từ1923. Hầu như chỉ gặp ở phụ nữ, khu trú đối xứng qunh miệng, cằm, rãnh mũi, má. Các vết màu nâu, vàng nhạt, ranh giới không rõ, đậm độ sạm da biến đổi hàng ngày. Ấn kính thì nhạt bớt vì có kết hợp ban đỏ và sạm da không có róc da. Bệnh tiến triển từng đợt, kéo dài, bệnh có thể tự nhiên khỏi.

Hiện nay hình ảnh lâm sàng có khác thời kỳ Brocq tả, bệnh thường bắt đầu bằng một đỏ da, róc vẩy nhẹ ranh giới khá rõ, có tính chất một á sừng trên da đầu. Sau đó dần dần xuất hiện sạm da, róc vảy nhẹ, đúng như tên gọi: á sừng nhiễm sắc quanh miệng.

Theo Degos bệnh này có 2 cơ chế: yếu tố tại chỗ, kết hợp da dầu và nhiễm khuẩn như trong ban eczema và yếu tố rối loạn nội tiết (buồng trứng) do đó có thể coi như một dạng của chứng rám da hoặc sạm da Riehl.

Điều trị: thuốc sức diêm sinh 4% sáng, dung dịch cồn iod tối kết hợp testosteron 10 mg mỗi tuần 3 ống, tiêm bắp tính từ ngày thứ 13 của thời kỳ kinh.

Sạm da khu trú.

– Tàn nhang (Ephélides) nhiều tác giả xếp vào nhóm các bớt nhiễm sắc (Naevi pigmentaires) Jansson (1950) cho là cùng tính chất với nốt ruồi (Lentigines) có tính cách gia đình.

Xuất hiện vào tuổi thiếu nhi, tăng vào tuổi 18-20 sau đó nhạt dần, sau cùng có thể mất hẳn thường di truyền theo tính trội, tiến triển theo màu: tăng vào mùa hè, mùa đông có thể lặn hẳn.

Ảnh hưởng của ánh sáng đối với nốt ruồi kém hơn. Do đó tàn nhang, thường nổi nhiều ở vùng hở: mặt, cổ, ngực, lưng bàn tay, mặt ngoài cẳng tay và cánh tay… Ở phần kín (vai) hiếm hơn và thưa hơn. Tàn nhang là những vết nhỏ bằng đầu đinh ghim, hạt vừng, đôi khi san sát màu vàng đậm, nâu xẫm, ranh giới rõ, hoặc hơi nham nhở, phẳng nhẵn không có vảy da, không bao giờ hư biến, chỉ ảnh hưởng thẩm mỹ.

Bài viết Bệnh sạm da đã xuất hiện đầu tiên vào ngày Benh.vn.