Các xét nghiệm chẩn đoán ung thư

Ung thư (K) là một trong các bệnh có tỷ lệ tử vong cao nhất. Ung thư ở những nơi khác nhau có tỷ lệ tử vong khác nhau tùy theo nơi nó phát sinh như: K phổi, K vú, K đại tràng, K vòm họng, K bàng quang, K gan… Việc chẩn đoán sớm và kịp thời rất quan trọng để có hướng điều trị đúng cho bệnh nhân. Hiện nay, các xét nghiệm chẩn đoán ung thư (tumor marker) được áp dụng rất rộng rãi.

Ung thư là nỗi khiếp sợ của con người

Các yếu tố gây ung thư

– Các chất hóa học như hydrocarbua đa vòng (HCPC)

– Yếu tố vật lý như tia X, tia gamma,…

– Yếu tố sinh học như virut gây viêm gan B (HBV), virut gây viêm gan C (HCV). HBV, HCV là 2 virut có khả năng gây ung thư gan nguyên phát.

Chẩn đoán bệnh ung thư

Các bác sĩ có thể sử dụng nhiều phương pháp khác nhau như phương pháp vật lý, phương pháp giải phẫu bệnh và phương pháp hóa sinh thông qua việc xác định dấu ấn ung thư “ Tumor marker”. Mỗi phương pháp có ưu và nhược điểm riêng:

• Phương pháp giải phẫu bệnh cung cấp cho chúng ta thông tin “vàng” về khối u, nhưng hạn chế về mặt tâm lý, đau khi chọc hút sinh thiết.
• Phương pháp hóa sinh “enzym-miễn dịch” xác định chính xác các Tumor marker, chỉ cần lấy máu hoặc nước tiểu để xét nghiệm nên dễ dàng hơn và cũng cho chính xác bản chất bệnh ung thư mà không gây đau nhiều cho bệnh nhân.

Tumor marker – dấu ấn ung thư – chất chỉ điểm bệnh ung thư

Tumor marker gồm những chất có bản chất như:

• Là chất do tế bào K sinh ra, được đưa vào máu như AFP, CEA, CA-125, CYFRA 21-1…
• Là hormon như (-HCG hoặc là chất chuyển hóa như CPR (Protein C hoạt động), LDH, GGT.

Cơ chế gây ung thư:

Các chất hóa học (như HCPC), các yếu tố vật lý (như tia X, tia (, () có thể làm thay đổi bộ máy thông tin di truyền ở người, biến đổi gen tiền ung thư  (Proto-oncogen) thành gen ung thư (Oncogen = gen K). Virut đưa thông tin của chúng vào cơ thể, hợp nhất với thông tin của tế bào người, tổng hợp ADN theo mã thông tin virut, kết quả là tổng hợp nên ADN, ARN của virut trong tế bào người.

Tiêu chuẩn của các xét nghiệm chẩn đoán ung thư

1. Các marker để chẩn đoán bệnh ung thư  có một số tiêu chuẩn sau:

• Đặc hiệu tổ chức, khác với phân tử do tế bào lành (bình thường) tổng hợp ra.
• Đặc hiệu cơ quan, chỉ điểm được cơ quan bị ung thư.
• Dễ lấy, bảo quản các bệnh phẩm như huyết tương, nước tiểu.
• Có độ nhạy cao và phản ánh được tiến triển của khối u.
• Phát hiện được ở nồng độ thấp do đó có khả năng phát hiện sớm (chẩn đoán sớm) được bệnh.

2. Lượng Tumor marker cho phép theo dõi:

• Tiến triển của bệnh.
• Hiệu quả điều trị.
• Tiên lượng tình trạng bệnh nhân.

Ưu điểm của các xét nghiệm chẩn đoán ung thư (Tumor marker)

– Đặc hiệu cho ung thư (vị trí khu trú).

– Nồng độ Tumor marker tỷ lệ với thể tích khối u.

– Phát hiện được từ giai đoạn sớm của bệnh.

– Xác định được một cách chính xác nồng độ Tumor marker.

Phương pháp enzyme – miễn dịch xác định Tumor marker (phương pháp Sandwich)

Marker là một kháng nguyên được chêm (kẹp) giữa 2 kháng thể đơn dòng. Kháng thể thứ nhất được gắn vào thành ống nghiệm, kháng thể thứ 2 được gắn với chất phát tin (chất đồng vị phóng xạ, chất huỳnh quang hoặc là enzym), nên khi có kháng nguyên do tế bào K tiết ra trong huyết tương thì kháng thể sẽ kẹp lấy, tạo thành phản ứng kháng nguyên–kháng thể, phức hợp KN-KT này sẽ được phát hiện nhờ chất phát tín hiệu: tia phóng xạ với chất phát tín là phóng xạ, phát ánh sáng huỳnh quang nếu chất phát tín hiệu là chất huỳnh quang, nếu chất phát tín hiệu là enzym thì nhờ phản ứng enzym – màu để xác định. Thường dùng enzym peroxidase (POD) để phân hủy H2O2 thành H2O và oxy, oxy này oxy hóa một chất không màu thành chất có màu, cường độ màu tỷ lệ với nồng độ phức hợp KN-KT, tức là tỷ lệ với nồng độ kháng nguyên cần xác định.

Kỹ thuật xác định Tumor maker theo phương pháp này có thể tóm tắt như sau (Hình 1):

Hình 1: Phư­ơng pháp Sandwich

1. Pha rắn      2. Kháng thể đơn dòng I.      3. Kháng nguyên (Tumor Marker).      4. Kháng thể II và chất phát tin (phóng xạ hay huỳnh quang hoặc enzym).

(1) Pha rắn (Steptavidin) – một lớp tráng gắn vào mặt trong thành ống nghiệm.

(2) Kháng thể đơn dòng I – gắn vào thành ống nghiệm.

(3) Kháng nguyên (Tumor Marker) – có trong huyết tương do tế bào K tiết ra, lúc đó kháng thể I gắn với kháng nguyên tạo phức hợp KN – KT (nhưng chưa phát hiện được).

(4) Kháng thể II gắn chất phát tin (phóng xạ, huỳnh quang, enzym) sẽ kết hợp với phần KN thích hợp. Như vậy, 2 kháng thể đã kẹp kháng nguyên vào giữa (Sandwich), lúc này phức hợp KN-KT nhờ chất phát tín mà ta có thể phát hiện và xác định được.

Phương pháp hóa sinh thư­ờng dùng chất phát tin là enzym và phản ứng phát hiện kháng nguyên-kháng thể như sau:

• KN-KT-enzym

(POD)

• H2O2 -> H2O +  [O] (POD là xúc tác của phản ứng này)
• Chất không màu -> Chất màu.

Trong đó: POD là peroxidase.

Sau khi thực hiện phản ứng cần rửa bỏ kháng thể thừa, chỉ còn phức hợp KN-KT-chất phát tín hiệu. Hiện nay kỹ thuật mới TRACE (time resolved amplified criptate emission) không cần giai đoạn phải tách rửa do dùng fluorophore gắn với kháng thể đặc hiệu.

Một số Tumor Marker để chẩn đoán bệnh ung thư

Có thể tham khảo các Tumor Marker chẩn đoán bệnh ung thư theo bảng 1 dưới đây.

Bảng 1: Một số Tumor marker chẩn đoán bệnh ung thư.

Tumor Marker	Bệnh ung thư
AFP ( Alphafoeto- protein) (Bình thường < 10 ng/ml)	Ung thư gan
CEA (Carcino- Embrionic antigen) (Bình thường  < 10 ng/ml)	Ung thư trực tràng
CA15-3 (Cancer antigen 15-3) (Bình thường < 30 U/l)	Ung thư  vú
CA 125 (Cancer Antigen 125) (Bình thường < 35 U/l)	Ung thư buồng trứng
CYFRA21-1 (Cytokeratin19 fragment) (Bình thường < 1,8 ng/ml)	Ung thư phổi
PSA và FPSA (Prostate specific antigen) Bình thường: < 50 tuổi < 1,5 ng/ ml > 50 tuổi  > 5 ng/ ml	Ung thư tuyến tiền liệt
CSC (Squamous cell carcinoma) // CYFRA21-1 CA72-4 // CA 19- 9, CEA Calcitonin // CEA TPA (Tissue polypeptide antigen) CA 19- 9 // CEA; SCC // CYFRA21- 1 CA 19- 9 // CEA, CA 50 (-HCG, AFP	Ung thư tai-mũi-họng Ung thư dạ dày Ung thư tuyến giáp Ung thư bàng quang Ung thư thực quản Ung thư tụy Ung thư tinh hoàn

Trên đây là một số xét nghiệm chẩn đoán ung thư phổ biến hiện nay đang được thực hiện tại nhiều cơ sở y tế để độc giả tham khảo. Tùy theo mức độ nghi ngờ, tùy theo khả năng kinh tế mà chúng ta có thể lựa chọn những dịch vụ phù hợp. Tốt nhất nên thăm khám tổng quát và xin tư vấn của chuyên gia cho từng đối tượng trước khi thực hiện.