Rắn độc cắn là một loại nhiễm độc do động vật thường gặp nhất.Việt Nam có 135 loài rắn trong đó có 31 loài rắn độc chia thành hai nhóm chính: rắn độc sống trên cạn (18 loài) và rắn độc sống ở biển (13 loài)
Mục lục
Nhóm rắn độc sống trên cạn
– Họ rắn hổ gồm: cạp nong (Bungarus fasciatus), cạp nia (Bungarus candidus), hổ mang miền Bắc (Naja atra), hổ mang miền Nam (Naja kaouthia), hổ mang chúa (Ophiophagus hannah),…
– Họ rắn lục gồm: rắn lục xanh (Viridovipera stejnegeri), rắn lục xanh miền Nam (Cryptelytrops popeorum), rắn lục tre (rắn lục môi trắng – Cryptelytrops albolabris), lục hoa cải (Protobothrops jerdonii), rắn khô mộc (Protobothrops mucrosquamatus), lục Mã Lai (Chàm quạp – Colloselasma rhodostoma ), lục mũi hếch (Deinagkistrodon acutus), …
Nhóm rắn độc sống ở biển
Đẹn đuôi gai (Aipysurus eydouxi), đẹn khoang (Hydrophis cyanoccinctus), đẹn bụng vàng (Hydrophis coerulescens), đẹn vết (Hydrophis ornatus), đẹn cạp nong kim (Hydrophis fasciatus), đẹn sọc dưa (Pelamis platurus), đẹn đầu nhỏ (Microcephalophis gracilis)…
Do thiếu các thông tin cần thiết về phòng tránh và xử trí rắn độc cắn nên vẫn còn nhiều trường hợp đáng tiếc bị rắn độc cắn, nạn nhân được sơ cấp cứu không đúng cách, tới cơ sở y tế chậm trễ dẫn tới nhiễm độc nặng, di chứng hoặc tử vong.
Nguyên nhân bị rắn cắn
– Do tai nạn: thường bị cắn khi làm ruộng, đi đường hoặc đi vào rừng. Nạn nhân có thể bị cắn vào tay khi đánh bắt cá, thò tay vào hang để bắt cua, ếch, dỡ đống gạch, đống củi, kiểm tra chuồng gà ban đêm, ngủ trên nền đất vào ban đêm (kể cả ở trong nhà),…
– Do nuôi, bắt: nhiều khâu trong công việc nuôi bắt rắn, đặc biệt khi gặp rắn, người dân thường không xua đuổi rắn mà chủ động bắt rắn để bán hoặc thịt rắn dẫn tới bị cắn.
– Nguyên nhân khác: chêu, chọc rắn đang nuôi trong chuồng bị rắn phun nọc vào mắt. Trẻ em thấy rắn độc nhỏ do không biết đã vồ bắt nghịch chơi,…
Biểu hiện khi bị rắn độc cắn
Họ rắn hổ
Đặc điểm rắn:
– Rắn hổ mang (rắn hổ đất, hổ mang bành, hổ phì, hổ mèo) có cổ bạnh và phát ra âm thanh đặc trưng khi đe doạ hoặc tấn công. Có ở vùng rừng núi, trung du, đồng bằng, thậm chí gần khu dân cư.
– Rắn hổ chúa: cổ cũng bạnh nhưng không bạnh rộng, có hai vảy lớn ở đỉnh đầu, có ở vùng rừng núi, trung du, đồng bằng, hiện nay còn được nuôi ở nhiều nơi. Kích thước lớn (có thể nặng hàng chục kilôgam), dài tới vài mét.
– Rắn biển (con đẻn): sống ở biển hoặc vùng cửa sông, đuôi dẹt như mái chèo.
– Rắn cạp nong, cạp nia: khoang đen-trắng rõ (rắn cạp nia), khoang đen-vàng (rắn cạp nong), thường ở vùng trung du, đồng bằng, khu vực gần nước.
Biểu hiện nhiễm độc:
– Tại vùng vết cắn: đau, sưng nề, có thể có hoại tử đen da vùng bị cắn (da bị chết do nọc độc), nhiễm trùng (sưng đỏ, sốt, có mủ). Vết rắn cắn do rắn cạp nia, cạp nong cắn thường không có gì đặc biệt.
– Toàn thân: đau nhiều, nói khó, mờ mắt, yếu chân tay, khó thở, liệt toàn thân, loạn nhịp tim, đái ít,…dễ tử vong hoặc tàn phế. Nguyên nhân tử vong chủ yếu do liệt các cơ gây khó thở.
Họ rắn lục
Đặc điểm rắn:
Đặc điểm nổi bật chung của họ rắn lục là đầu hình tam giác, mắt có con ngươi hình elíp dựng đứng.
– Rắn lục xanh: có màu xanh lá cây các mức độ khác nhau, thường ở vùng rừng núi cả ba miền.
– Rắn khô mộc, rắn lục mũi hếch: thân màu nâu hoặc giống như màu cành cây khô, thường ở vùng rừng núi phía Bắc.
– Rắn choàm quạp: thân màu nâu, thường ở vùng rừng phía Nam.
Biểu hiện nhiễm độc:
Sưng nề, phỏng nước, chảy máu vùng vết cắn, chảy máu toàn thân khó cầm. Tử vong do chảy máu, mất máu.
Chẩn đoán khi bị rắn độc cắn
Để chẩn đoán xác định rắn độc cắn và do loại rắn độc gì, bác sĩ sẽ dựa vào các biểu hiện bệnh qua hỏi bệnh, khám, xét nghiệm và theo dõi.
Bạn cần cung cấp thông tin về nơi bị rắn cắn (mỗi vùng có một số loại rắn nhất định sống), đặc điểm của rắn (nếu nhìn thấy), các biện pháp sơ cứu đã áp dụng.
Bạn cần mang rắn đã cắn (nếu đang giữ) đến bệnh viện để bác sĩ nhận dạng, lưu ý rắn tưởng đã chết nhưng vẫn có thể cắn người. Nếu ở xa, bạn có thể nhờ người chụp ảnh của rắn và gửi qua email trước để giúp cho việc chẩn đoán nhanh và chữa trị kịp thời.
Điều trị khi bị rắn độc cắn
Cấp cứu ban đầu
– Động viện bệnh nhân yên tâm, đỡ lo lắng, không để bệnh nhân tự đi lại nếu vết cắn ở chân (vì vận động vùng bị cắn làm nọc độc vào cơ thể nhanh hơn).
– Cởi các đồ trang sức (nhẫn, vòng) ở vùng bị cắn.
– Không để bệnh nhân tự đi lại. Bất động chân, tay bị cắn (có thể bằng nẹp). Để vết cắn ở vị trí ngang bằng hoặc thấp hơn vị trí của tim.
– Nếu rắn hổ cắn có thể gây liệt (hổ mang chúa, cạp nong, cạp nia, rắn biển, rắn hổ mang thường) thì áp dụng kỹ thuật băng ép bất động (xin xem ở dưới đây).
– Nhanh chóng đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế bằng phương tiện vận chuyển, nên gọi điện báo trước để được tư vấn.
– Vết cắn ở đầu, mặt, cổ: khẩn cấp vận chuyển bệnh nhân đến cơ sở y tế.
– Nếu bệnh nhân khó thở: hô hấp nhân tạo với điều kiện có tại chỗ (thổi ngạt, bóp bóng Ambu,…).
Chú ý:
- Không mất thời gian đi tìm thầy lang, lá thuốc.
- Không đợi ở nhà và chờ khi có các biểu hiện nhiễm độc rõ mới đến bệnh viện vì sẽ muộn và mất cơ hội cứu chữa tại bệnh viện.
- Không chích rạch vết cắn nếu rắn lục cắn vì có thể gây chảy máu khó cầm ở vết rạch.
- Không làm các biện pháp khác, như: chườm đá, gây điện giật,…
Kỹ thuật băng ép bất động sơ cứu rắn cắn
Dùng băng rộng khoảng 5-10 cm, dài vài mét, có thể băng chun, băng vải, hoặc tự tạo từ khăn, quần áo. Cởi đồ trang sức ở vùng bị cắn vì dễ gây chèn ép khi vùng đó bị sưng nề. Không cố cởi quần áo vì dễ làm vùng bị cắn cử động, có thể băng đè lên quần áo.
– Đặt băng
– Băng tương đối chặt nhưng không quá mức (vẫn còn sờ thấy mạch đập, đủ để luồn một ngón tay qua giữa các nếp băng).
– Bắt đầu băng từ ngón chân tới gốc bẹn hoặc nách.
– Dùng nẹp cứng (miếng gỗ, que, miếng bìa cứng,…) để cố định chân, tay.
Vết cắn ở bàn, ngón tay, cẳng tay
– Băng ép bàn, ngón tay, cẳng tay.
– Dùng nẹp cố định cẳng bàn tay.
– Dùng khăn hoặc dây treo lên cổ bệnh nhân.
Duy trì băng ép bất động tới khi bệnh nhân đến được cơ sở y tế có khả năng cấp cứu hồi sức hoặc có thuốc giải độc (bác sĩ quyết định thời điểm tháo băng ép).
Vết cắn ở thân mình
Ép lên vùng bị cắn nhưng không làm hạn chế cử động thành ngực.
Không băng ép khi rắn lục cắn: rắn choàm quạp, lục xanh, khô mộc.
Vận chuyển
Duy trì biện pháp băng ép và bất động, khẩn trương vận chuyển nạn nhân tới cơ sở y tế gần nhất, tốt nhất là bằng ô tô.
Trong khi vận chuyển nên để vùng bị cắn thấp hơn vị trí của tim, nếu ở chân, tay thì có thể để thõng tay hoặc chân.
Xử trí tại viện
– Đặt garo trên chỗ rắn cắn: không thắt quá chặt, không để garo lâu quá 30′.
– Rạch nhẹ da ở vết rắn cắn, hút máu bằng ống giác…, rửa vết thương bằng dung dịch KMnO4 1%.
– Tiêm huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu hoặc toàn nǎng (ống 5-10ml): 1 ống xung quanh chỗ rắn cắn, 1 ống dưới da ở đùi bị rắn cắn. Trường hợp nạn nhân đến muộn, tình trạng thật nguy kịch không thể trì hoãn được, có thể tiêm tĩnh mạch thất chậm 1 ống (thử phản ứng trước nếu xét thời gian cho phép).
– Nếu không có huyết thanh kháng nọc rắn
- Tiêm dưới da xung quanh vết rắn cắn dung dịch KMnO4 1% (vô trùng) 10ml.
- Truyền tĩnh mạch dung dịch NaCl 9%o: 1500-2000ml.
- Tiêm huyết thanh kháng uốn ván SAT 1500 đơn vị dưới da và anatoxin 2ml cũng tiêm dưới da, ở vị trí khác và bằng một bơm tiêm khác.
- Kháng sinh: penicillin, streptomycin…
- Trợ tim mạch: long não, coramin, uống nước chè nóng.
- Chống sốc và dị ứng: Depersolon 30mg x 1-2 ống tiêm tĩnh mạch.
- Nếu có tan huyết: truyền máu, vitamin C, Ca gluconat tiêm tĩnh mạch.
- Nếu ngạt: thở oxy, hô hấp hỗ trợ.
– Nọc Colubridae giải phóng nhiều histamin trong cơ thể, phải chống dị ứng: tiêm pipolphen, promethazin…
– Nếu nạn nhân đau nhiều: cho thuốc giảm đau nhưng không dùng các loại opi vì có thể ức chế trung tâm hô hấp.
