Thông tin vừa qua về tác hại của hoá chất DEHP với sức khoẻ con người có một số điều chưa thật rõ ràng, khiến nhiều người chỉ tập trung cảnh giác thực phẩm có sử dụng phụ gia tạo đục mà không biết rằng DEHP còn hiện diện ở nhiều nơi khác trong đời sống.
Mục lục
Vụ bê bối thưc phẩm nhiễm hoá chất công nghiệp DEHP ở Đài Loan đã gây lo lắng đến nhiều nước, trong đó có Việt Nam. Hiện cục an toàn vệ sinh thực phẩm nước ta đã yêu cầu các cơ quan chức năng không chỉ kiểm tra DEHP ở phụ gia tạo đục nhập từ nước ngoài mà phải mở rộng ra tất cả các nhóm thực phẩm như bánh kẹo, sữa, thạch, nước rau câu, đặc biệt nhóm nước giải khát…
Những “đồng minh” của DEHP
DEHP là một hoá chất hữu cơ, viết tắt của diethylhexyl phtalat. DEHP không tan trong nước, chỉ tan trong dầu nên tạo đục trong sản phẩm chứa nước, được dùng trong thực phẩm thay thế dầu cọ vì là hoá chất công nghiệp rẻ tiền hơn.
Ngoài DEHP, nhiều hoá chất khác có cấu trúc tương tự tạo thành nhóm, gọi là các “dẫn chất phtalat” như monobutyl phtalat (MBP), dibutyl phtalat (DBP), benzylbutyl phtalat (BZBP), monomethyl phtalat (MMP)… Trong ngành dược, một dẫn chất phtalat là diethylphtalat (DEP) có dùng làm thuốc nhưng chỉ dùng ngoài da trị bệnh ghẻ ngứa (trước đây nước ta rất phổ biến DEP nhưng nay không dùng nữa). Đặc biệt, DEP còn được dùng làm chất hoá dẻo (plasticizer) trong bao phim bao viên thuốc. Tuy nhiên, liều lượng của DEP có rất ít trong lớp phim bao (lớp phim này thông thường cũng được bao rất mỏng) và mỗi lần ta chỉ uống vài viên thuốc nên tác hại của DEP xem như không đáng kể. Các dẫn chất phtalat khác thường được dùng làm chất hoá dẻo cho các bao bì nhựa như chai, can, túi, bao, gói, đầu núm vú, bình sữa, trong đồ chơi trẻ con bằng chất dẻo, nhựa…
Nghiên cứu khoa học về tác hại
Trong quá trình sử dụng các sản phẩm nói trên, các dẫn chất phtalat bị thôi ra và theo đường tiêu hoá vào cơ thể con người. Trẻ con dùng bình sữa, bát nhựa, đồ chơi bằng nhựa có chứa hàm lượng cao các dẫn chất phtalat sẽ có nguy cơ bị nhiễm chất này. Tác hại của các dẫn chất phtalat là làm xáo trộn nội tiết. Bé gái bị nhiễm phtalat sẽ dậy thì sớm trước tuổi. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này và một số nghiên cứu được tiến hành trên chính Đài Loan. Gần đây nhất là nghiên cứu của Chou YY và cộng sự thực hiện tại khoa y, đại học quốc gia Chen Kung (Đài Loan) vào năm 2009. Nghiên cứu trên 30 bé gái dậy thì sớm, so với 33 bé gái bình thường, cho thấy trong nước tiểu bé gái dậy thì sớm chứa lượng monomethyl phtalat (MMP) cao hơn nhiều so với bé gái bình thường. Từ đây họ kết luận MMP có thể là một nguyên nhân môi trường gây dậy thì sớm ở bé gái Đài Loan (phtalat exposure in girls during early puberty, J Pediatr Endocrinol Metab. 2009; 22(1): 69-77).
Cảnh giác cả đồ chơi trẻ em, mỹ phẩm…
“Cũng vì tác hại của dẫn chất phtalat nên hiện nay nghị viện châu Âu không cho phép dùng DBP và DEHP trong đồ chơi trẻ em và cả trong mỹ phẩm”.
Những chất từ bên ngoài môi trường được đưa vào cơ thể người, hoạt động như estrogen, gọi là xenoestrogen (có nghĩa chất tương tự, có tác dụng giống như estrogen bên ngoài đưa vào cơ thể). Ta cần biết estrogen chính là một loại hormon sinh dục nữ. Cơ thể bé gái chưa dậy thì nhưng do tiếp xúc với xenoestrogen thì xem như có một lượng estrogen trong cơ thể. Estrogen này sẽ kích hoạt vùng dưới đồi và tuyến yên ở não, tiết ra các hormon hướng dục (gonadotropins) đánh thức buồng trứng làm việc và làm xuất hiện sớm những hiện tượng đặc trưng của giới tính nữ (phát triển vú, xuất hiện kinh nguyệt…) DEHP đã được ghi nhận có tác dụng như một xenoestrogen.
Ta cũng cần biết, các hormon sinh dục, kể cả nam và nữ, về mặt cấu trúc hoá học, đều có phần tương tự, xuất phát từ chất đầu tiên là cholesterol. Vì vậy, xenoestrogen không chỉ ảnh hưởng đến estrogen mà còn ảnh hưởng đến các hormon khác và DEHP được xem là chất làm rối loạn hormon giới tính nói chung, tức cũng có ảnh hưởng đến hormon nam giới. Hiện người ta không chỉ cảnh giác với các dẫn chất phtalat bị nhiễm trong thực phẩm mà còn lo ngại về các vật dụng sinh hoạt hàng ngày có chứa các chất gây nguy hại này. Cũng vì tác hại của dẫn chất phtalat nên hiện nghị viện châu Âu không cho phép dùng DBP và DEHP trong đồ chơi trẻ em và cả trong mỹ phẩm.
Cảnh giác, không sử dụng các loại thực phẩm chứa DEHP là rất cần thiết. Nhưng bên cạnh đó cũng nên dùng cẩn thận các sản phẩm nhựa dẻo như PVC vì có thể chứa các dẫn chất phtalat. Không nên chế biến thức ăn quá nóng trong các tô chén, bao bì bằng nhựa mà thay bằng vật đựng bằng sứ (nhiệt độ quá nóng các phtalat dễ thôi ra). Dùng lá chuối hoặc giấy làm bao bì thay vì dùng bao bì nhựa, plastic…
PGS.TS.DS Nguyễn Hữu Đức
Giảng viên chính bộ môn dược, đại học Y dược TP.HCM
