Khi đáp ứng với một stress, vùng dưới đồi tiết hormon gây giải phóng hormon CRH (corticotropin-releasing hormon). Hormon này kích thích thùy trước tuyến yên tiết ACTH (hormon hướng thượng thận). Khi được tiết ra, ACTH kích thích vỏ thượng thận sản xuất và tiết cortisol là một loại corticoid chuyển hóa đường (glucocorticoid hormone). Nếu nồng độ cortisol trong máu tăng lên, thông qua cơ chế điều hòa ngược (-) (nagative feedback) để kích thích tuyến yên giảm sản xuất ACTH.
Mục lục
Cortisol có một số chức năng sau đây:
- Kích thích hình thành glucose (tân tạo glucose).
- Kích thích thoái giáng các chất dự trữ năng lượng của cơ thể (Vd: mỡ, protein carbohydrat).
- Khởi động các đáp ứng giao cảm đối với tác nhân gây stress.
- Giảm chức năng gây viêm và chức năng miễn dịch.
- Kích thích bài tiết acid dịch vị.
Nồng độ cortisol máu cung cấp các thông tin quý báu liên quan với chức năng của vỏ thượng thận. Trong điều kiện bình thường, bài xuất cortisol của thượng thận thay đổi theo nhịp ngày đêm, với đỉnh hay nồng độ cao nhất trong khoảng 6 – 8h sáng và đáy hay nồng độ thấp nhất xẩy ra vào nửa đêm.
Hầu hết cortisol hiện diện trong cơ thể được gắn với globulin mang cortisol (cortisol-binding globulin) và albumin. 5 – 10% là cortisol “tự do” hay không liên hợp, vì vậy được thận lọc vào nước tiểu. Định lượng cortisol niệu xác định hàm lượng cortisol “tự do” có trong nước tiểu 24 giờ và được sử dụng để đánh giá chức năng thượng thận, so xét nghiệm này cung cấp bằng chứng trực tiếp và đáng tin cậy trong thực hành về tình trạng bài xuất cortisol của tuyến thượng thận. Nói chung, nồng độ cortisol niệu sẽ tăng lên khi nồng độ cortisol huyết tương tăng cao và sẽ giảm xuống khi nồng độ cortisol huyết tương thấp. Nồng độ creatinin trong mẫu nước tiểu 24h cũng thường được định lượng cùng với nồng độ cortisol niệu để khẳng định thể tích nước tiểu là thỏa đáng.
Chỉ định xét nghiệm
Định lượng nồng độ cortisol máu
– Để tách biệt giữa suy thượng thận tiên phát và thứ phát.
– Để chẩn đoán phân biệt hội chứng Cushing với suy thượng thận.
Định lượng nồng độ cortisol niệu để
– Phát hiện tình trạng cường chức năng tuyến thượng thận (test sàng lọc hội chứng Cushing), suy thượng thận muộn (bệnh Addison) và để theo dõi hiệu quả điều trị các tình trạng trên.
– Hỗ trợ chẩn đoán các bất thường bẩm sinh hoặc mắc phải của 11 -hydroxy steroid dehydrogenase.
– Chẩn đoán tình trạng giả cường aldosteron do uống quá nhiều cam thảo.
Cách lấy bệnh phẩm
– Máu: XN được thực hiện trên huyết tương. Yêu cầu BN nhịn ăn và hạn chế hoạt động thể lực 10 – 12h trước khi lấy máu XN. Cần ngừng dùng trong vòng 24h trước khi lấy máu XN tất cả các thuốc có thể có ảnh hưởng đến nồng độ cortisol máu (đặc biệt là các thuốc ngừa thai loại kết hợp estrogen và progesteron). Trong trường hợp muốn XN để chẩn đoán hội chứng Cushing: tiến hành lấy máu XN vào các thời điểm 8h sáng và 20h (các thời điểm nồng độ cortisol máu thấp nhất trong nhịp ngày đêm).
– Nước tiểu: Thu bệnh phẩm nước tiểu 24h vào bình chứa có chất bảo quản (10g acid boric) và được bảo quản trong tủ mát.
Giá trị bình thường
– Cortisol máu:
- 8h sáng đến 12h trưa: 5,0 – 25,0 g/dL hay 138 – 690 nmol/L.
- 12h trưa đến 20h tối: 5,0 – 15,0 g/dL hay 138 – 410 nmol/L.
- 20h tối đến 8h sáng: 0 – 10,0 g/dL hay 0 – 276 nmol/L.
– Cortisol niệu:
- 10 – 100 g/24h hay 27,6 – 276 mmol/ngày.
- Nam: <60 g/24h hay 165,5 mmol/ngày.
- Nữ: 45 g/ 24h hay 124 mmol/ngày.
Tăng nồng độ trong máu
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- U biểu mô tuyến (adenoma) thượng thận.
- Bỏng.
- Bệnh Cushing.
- Hội chứng Cushing.
- Sản giật.
- Các khối u sản xuất ACTH lạc chỗ
- Gắng sức.
- Cường chức năng tuyến yên
- Tăng huyết áp.
- Cường giáp.
- Bệnh nhiễm trùng.
- Béo phì.
- Viêm tụy (cấp).
- Có thai.
- Shock.
- Tình trạng stress.
- Phẫu thuật.
Giảm nồng độ trong máu
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Bệnh Addison.
- Suy thượng thận.
- Hạ đường huyết.
- Suy chức năng tuyến giáp
- Bệnh gan.
- Hoại tử tuyến yên sau đẻ
Tăng nồng độ trong nước tiểu
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Vô kinh
- Hội chứng Cushing.
- Cường giáp.
- Ung thư phổi.
- Khối u tuyến yên.
- Có thai.
- Tình trạng stress.
Giảm nồng độ trong nước tiểu
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Bệnh Addison.
- Suy chức năng tuyến yên.
- Suy giáp.
- Rối loạn chức năng cầu thận.
Các yếu tố góp phần làm thay đổi kết quả xét nghiệm
– Nồng độ cortisol máu và niệu có thể thay đổi khi gắng sức, khi ngủ và trong tình trạng stress.
– Mẫu bệnh phẩm bị vỡ hồng cầu có thể làm thay đổi kết quả XN.
– BN nghiện rượu, trầm cảm, rối loạn ăn, có hội chứng buồng trứng đa nang, hay đang bị một bệnh lý cấp tính có thể có nồng độ cortisol niệu tăng cao bất thường (song nồng độ này không bao giờ vượt hơn 300mg trong 24 giờ).
– Các thuốc có thể làm tăng nồng độ cortisol máu là: Amphetamin, estrogen, cồn ethylen, lithium carbonat, methadon, nicotin, thuốc ngừa thai uống, spironolacton, glucocorticoid tổng hợp (Vd: prednison, prednisolon).
– Các thuốc có thể làm giảm nồng độ cortisol máu là: Androgen, barbiturat, dexamethason, levodopa, phenytoin.
– Các thuốc có thể làm tăng nồng độ cortisol niệu là: Amphetamin, hormon hướng thượng thận, carbamazepin, glucocorticoid tổng hợp (Vd: prednison, prednisolon), estrogen, nicotin, thuốc ngừa thai uống, phenytoin, phenobarbital, primidon, spironolacton.
– Các thuốc có thể làm giảm nồng độ cortisol niệu là: Dexamethason.
Lợi ích của xét nghiệm định lượng cortisol
– XN hữu ích để chẩn đoán hội chứng Cushing: Nồng độ cortisol máu tăng cao vào thời điểm 8h sáng đi kèm với với tăng tương ứng hay thậm chí tăng cao hơn nồng độ cortisol ở thời điểm 20h là một gợi ý có giá trị cho chẩn đoán.
– XN hữu ích để chẩn đoán suy thượng thận: Nồng độ cortisol máu thấp vào thời điểm 8h sáng.
– XN giúp tách biệt giữa suy thượng thận tiên phát và suy thượng thận thứ phát.
– Một nồng độ cortisol niệu cao bất thường là một bằng chứng gợi ý cho chẩn đoán tình trạng cường thượng thận song không đủ để cho phép khẳng định chẩn đoán này. Bệnh nhân có thể được thừa nhận là có hội chứng Cushing khi bài xuất cortisol niệu cơ sở tăng > 3 lần giới hạn bình thường cao (> 300 g trong 24 giờ). Kết quả này được gặp ở 95% các trường hợp có hội chứng Cushing. Khi nồng độ cortisol tự do trong nước tiểu 24 giờ < 100 g trong vòng 24 giờ có thể loại bỏ chẩn đoán. Một giá trị trung gian đòi hỏi chỉ định tiến hành cho bệnh nhân test ức chế bằng dexamethason.
– Định lượng cortisol niệu cũng là một XN hữu ích để đánh giá hiệu quả điều trị các bệnh lý tuyến thượng thận.
Các cảnh báo lâm sàng
– Bệnh nhân đang uống prednisone có thể bị tăng giả tạo nồng độ cortisol máu do prednison được chuyển đổi thành prednisolone sau khi uống.
– Không khuyến cáo tiến hành làm XN này nếu BN đang dùng prednisone/prednisolone do có tình trạng phản ứng chéo với kháng thể được sử dụng trong kỹ thuật định lượng nồng độ cortisol máu.
– Nguyên nhân thường gặp nhất gây tăng nồng độ cortisol trong huyết tương ở các phụ nữ là khi có tăng cao nồng độ estrogen trong tuần hoàn (Vd: điều trị bằng estrogen, có thai), tình trạng này gây tăng nồng độ globulin gắn với cortisol.
– Các bệnh nhân có tình trạng bệnh lý nặng cần hồi sức và sepsis sẽ bị giảm nồng độ albumin và nồng độ globulin gắn với cortisol, vì vậy gây hạ thấp nồng độ cortisol máu.
– Tình trạng stress cấp (kể cả phải nằm viện và phẫu thuật), nghiện rượu, trầm cảm và dùng nhiều loại thuốc (Vd: cortisone ngoại sinh, thuốc chống trầm cảm) có thể làm mất biến đổi bình thường nồng độ cortisol theo nhịp ngày đêm, gây tác động tới test ức chế/ kích thích tiết cortisol và gây tăng nồng độ cortisol nền.
– Một số bệnh nhân bị trầm cảm có tăng phản ứng của trục dưới đồi tuyến yên-thượng thận, tương tự như hội chứng Cushing.
– Bệnh nhân bị bệnh thận do bị giảm khả năng bài xuất có thể bị hạ thấp giả tạo nồng độ cortisol tự do niệu.
